Голем број на хонорарци работат преку договори за авторски права, некои со повеќе редакции и не генерираат доволно приходи за да можат да уплатуваат за стаж со полно работно време. Или воопшто не го плаќаат.

Фриленсерите сè повеќе стануваат хрватска реалност на пазарот на трудот, а нивните услуги се сè побарани. Од интензивирање на принципот „работа од дома“, односно работа на далечина и поради новите информатички и комуникациски технологии и сите придобивки од дигиталната ера, но и како последица на пандемијата, се појавија нови онлајн бизнис „алатки“ за креативци и експерти со различни профили и вештини. Иако ова се главно работни места со скратено работно време, многу талентирани професионалци кои биле отпуштени или самите дале отказ или можеби не можат да најдат постојана работа или едноставно не функционираат во корпоративна средина, видоа можност да се станат фрилсенсери, пишува хрватски „Лидер“.

Се разбира, за да работите и да преживеете на сега заситениот и конкурентен пазар на фриленсери во многу професии, треба да имате исклучителни квалитети во работата, да бидете квалификувани, да работите понекогаш дури и многу повеќе отколку што работат „постојаните вработени“, така што на крајот нма краиштата сè сe сведува на фактот дека фриленсерството е, исто така, работа со „полно работно време“. Некои ќе речат дека тоа не е само начин на работа, туку и начин на живот, затоа што има професионалци кои едноставно не се гледаат себеси во форма на работно време од 9 до 17 часот, кои не можат да се „калапат“ во одредени работни структури, системи и норми, кои не можат секојдневно да го „дишат“ застоениот воздух од канцелариите на разни компании и корпорации, надополнет со бројни канцелариски сложености и интриги, непродуктивност и целосен недостаток на „полно работно време“ и ефикасност.

Тоа, секако, не значи дека немаат рокови и не се многу продуктивни, туку дека работат во многу порелаксирана и поинспиративна работна средина. Во зависност од степенот до кој работат и колку заработуваат на месечна и годишна основа, фриленсерите можат да ја вршат својата работа како физички лица преку договори за работа и разни авторски договори и како правни лица преку некаква трговија или д.о.о.

Што е со хонорарците?

Категоризацијата на фриленсери и фриленсерство, односно независните професионалци и начинот на кој тие ги извршуваат своите работни места, е прилично широк и сеопфатен концепт, а има многу кои работат под категоризација на други приходи. Сите фриленсери немаат можност да започнат правен облик на бизнис, што, секако, повлекува регулирање на задолжително здравствено осигурување, стаж, разни видови на правна заштита, итн. Затоа, многу фриленсери кои работат како физички лица имаат статус на задолжително здравствено осигурување како невработени.

Има многу хонорарци во различни бизнис сектори како пишување, ПР, графички и веб дизајн, превод, компјутерско програмирање, лекторирање, мултимедија, консалтинг, тие се доминантни и меѓу новинарите.

„Според нашите податоци, во ХНД (Хрватско новинарско друштво) членуваат околу 300 колеги хонорарци, а се проценува дека ги има уште толку, но ги нема во нашето членство. Хонорарците, секако, мора да дадат сè од себе за да достават најквалитетни материјали до редакциите и со тоа да обезбедат идни ангажмани. Поради работната и правна несигурност, деградирачкиот статус создава повреда на правата на работодавачите. Нема унифицирани податоци добиени со исти методи на мерење, но сите податоци покажуваат дека најголем дел од хонорарните новинари биле принудени да работат на овој начин, пред сè, поради преселба во нова редакција, заканите за отказ или затворање на медиумите“, вели Хрвое Зовко, претседател на ХНД.

Голем број на хонорарци работат преку договори за авторски права, некои со повеќе редакции и не генерираат доволно приходи за да можат да уплатуваат за стаж со полно работно време. Или воопшто не го плаќаат.

„Боледување, одмори, викенди, прекувремени часови, тоа за хонорарците не постои и нешто е што е апсолутно неприфатливо. Тоа не е само редакциски проблем, туку, пред сè, проблем на уреденоста на законодавната рамка. Сите промени во работниот статус на новинарите одеа во насока за бруто исплатениот износ на работодавачот да остане иста, а сите нови даночни и други финансиски давачки, сите оптоварувања на „иновативните“ форми на новинарска работа се спроведуваат на сметка на медиумските работници (на пример, работниот товар т.н. „5 во 1“ во кој новинарот сега е фотограф и коректор и сопствен продуцент, за иста плата како кога бил само новинар, што исто така оди на штета на другите професии во медиумскиот сектор кои не се првенствено новинари во потесна смисла). На крајот на краиштата, ова го префрли товарот на т.н социјалните функции на репродукција на работникот, наместо да бидат на товар на работодавачот како досега. Ова е реална последица на дерегулацијата на работните односи, односно исто како и уривањето на работничките права.

Хонорарните новинари генерално не заработуваат доволно високи или стабилни износи врз основа на други приходи. Кога со добиената бруто сума би ги исполниле сите обврски, нето износот би бил недоволен за покривање на трошоците на основната потрошувачка кошничка. Затоа, многу хонорарци заштедуваат на своите долгорочни потреби за да ги обезбедат секојдневните. Таквите модели функционираат на големи и богати медиумски пазари, но на нашиот исклучително тесен пазар, тие никогаш нема да добијат масовни форми. Додека на секој пазар постојат исклучоци кои можат така да работат и да заработуваат, повеќето хонорарни новинари заработуваат повремени приходи кои на прв поглед изгледаат како високи, но кога ќе се земе нивниот секторски просек, тие и натаму се недоволни. Притоа, штом некој заработи повеќе од 2.560,22 куни месечно, останува без статус на невработен, а кога податоците меѓу институциите се вмрежат, тогаш лицето ќе остане и без здравствено осигурување. Поентата е дека примањата на фриленсерите се прениски за човек врз основа на нив да оствари право на здравствено осигурување. И тоа е проблемот на кој укажуваме.

Колективни договори за самовработени лица

Хрватскиот синдикат на новинари почна систематски да го решава прашањето за заштита на работничките права на хонорарните новинари и нетипичните работници во медиумите и се подготвува да формира огранок за хонорарните новинари. Во нашиот медиумски сектор има се повеќе новинари кои работат во вакви услови, а ниту во законската регулатива, ниту во практиката нивните права не се добро заштитени.

„Во моментот ниту на европско ниво, ниту на ниво на хрватското законодавство не се дефинирани јасни решенија за заштита на правата на фриленсерите и самовработените во согласност со стандардите на МОР. Сметаме дека е важно јасно да се дефинира правната положба на самовработените работници до нивното право на колективно договарање“, вели Маја Север, претседател на СНХ.

Работодавачите плаќаат дел од придонесите на хонорарците кои работат со авторски договор, но тие се водат како невработени во системот, иако плаќаат придонеси.

„Немаат право на надомест за долгорочно боледување доколку се ангажирани по авторски договор. Дополнително, придонесите во РПО и хонорарите се плаќаат со намалена стапка од 50 проценти, со ниски примања, што дополнително го намалува стажот и висината на идната пензија. Секако, и проблемот со боледувањето е голем. Бремените жени и некое долгогодишно боледување немаат никакви права кога станува збор за работа на авторски договор“, нагласува Север.

Се надеваме, вели таа, дека поборниците за „реформа“ уште еднаш ќе размислат што би можеле да испровоцираат со предлогот што се најавува. Сметаме дека прашањето за здравствено осигурување на фриленсерите треба да се решава систематски и адекватно.

Европската комисија, очигледно свесна за овие проблеми, започна дебата за колективните договори за самовработените лица. Во дискусијата, синдикатите  ја нагласија потребата од колективно договарање во име на хонорарците и самовработените работници. СНХ се приклучи на јавната дебата на ЕУ за опсегот на примена на законот за конкуренција, за колективно да ги подобри работните услови, не само за вработените, туку во некои околности и за самостојните лица, фриленсерите и самовработените. Став на СНХ е дека е неопходно да се обезбедат услови и самовработените и хонорарците да можат да ги заштитат своите работнички права и бенефиции преку колективен договор и да учествуваат во колективно договарање“, додава Север.

Пробијте го кодот за оптимална комбинација

А како изгледа вистинскиот живот на фриленсер, ни раскажа Ана Фазекаш (32) од Загреб. Ана е критичар, уредник и есеист од областа на изведувачките уметности, литературата и поп културата. Дипломирала компаративна книжевност и руски студии на Филозофскиот факултет во Загреб, каде што ги продолжила постдипломските студии, со фокус на родовите теории и психоанализата. Редовно пишува за порталот Културпункт, за списанијата „Казалиште“ и „Кретања“, потоа за Критика ХДП, Букс и списанието ELLE.

„Како фриленсер работам од крајот на четврта година на факултет, односно десет години се занимавам со хонорарно пишување. Во неколку наврати бев вработена со скратено работно време, но секогаш паралелно работев и како фриленсер, а во последните десет месеци за првпат работам и се издржувам исклучиво како хонорарец. Пишувам новинарски написи во секторот лајфстајл, но голем дел од мојата работа е поврзана со независна култура во рамки на која пишувам критички текстови и есеи за литература, за изведувачки уметности, за филм и поп култура, уредувам професионални публикации и повремено учествувам како модераторка, панелистка или предавач на различни дискурзивни програми. Одлуката да бидам хонорарен работник ја донесов самоиницијативно, но не можам да кажам дека постоеше разгранет избор што и како да правам, туку да останам во мојата област на интерес и делување во моментот кога ја направив одлука.

Тоа произлегува од начинот на кој функционираат културните политики на независната сцена, како и од инертноста и затвореноста на академскиот систем. Со други зборови, не сакав да задржам статус-кво и навистина не чувствував дека имам каде да одам, па бидејќи сакав да продолжам да го работам сето она што го спомнав, решив барем некое време да работам како хонорарец“, раскажува Ана.

За фриленсерите во областа на културата е од помош ако членуваат во професионални здруженија, а можно е да се добие и службен статус на хонорарен работник, кој потоа решава повеќето од тие проблеми, иако не е секогаш лесно да се добие и критериумите се многу различни. Но, во суштина, системот е прилично лошо организиран за фриленсерите, што е уште полошо ако се има предвид дека тоа е начин на работа кој станува се почест, во одредени области (како независната култура) е речиси норма и влијае на огромен број на млади луѓе. Накратко, начините на водење бизнис се значително променети во последните десет години, а системот што ги опкружува сè уште не се приспособи на тоа, што остава голем број на луѓе во незгодна сива зона и на ничија одговорност, освен нивна лична.

„Кога би можела да правам се што правам во подобри услови, работните места да се доволно платени и проектите да се соодветно финансирани за да може да се заработи за живот, а личноста да има и малку слободно време и простор за маневар, да направи и нешто за себе или да си организира годишен одмор, да не се плаши од боледување што ќе ја спречи да работи и автоматски ќе ѝ ја намали заработката за наредниот месец, да може да ја реши здравствената и пензиска грижа без кафкијанска бирократија и да обезбеди луда среќа. Можеби среќно и вредно би била фриленсерка до нешто следно. Но, во секторот во кој се движам, ми се чини дека ситуацијата математички е едноставно неодржлива и дека во догледна иднина ќе треба да ја преиспитам мојата професионална ситуација“, заклучува Ана.

ПубОваа сторија е дел од публикацијата „Новинарството како јавно добро“, дел од проектот „Синдикатите за фер закрепнување“ финансиран од Европската Унија, а во партнерство со Европската федерација на новинари.Ставовите и коментарите во публикацијата се одговорност на ССНМ и не ги изразуваат ставовите и мислењата на Европската Унија и на Европската федерација на новинари.